Portret: Soseki Natsume

Van ongewenste nietsnut tot boegbeeld van het modernisme: over het leven van Soseki Natsume

‘Mijn ouders behandelden me niet zoals ze dat normaal doen bij hun jongste kinderen. Ik herinner me vooral dat mijn vader me vrij streng behandelde.’ Soseki Natsume (夏目 漱石 – pseudoniem voor Natsume Konnosuke) werd als ongewenst kind geboren in een samoerai-familie. Hij was de jongste van zes kinderen en kende alles behalve een rustige, liefdevolle jeugd. Waar zijn ouders bij zijn geboorte de veertig al gepasseerd waren, wensten ze zich niet bezig te houden met zijn opvoeding en werd Soseki op amper tweejarige leeftijd en zich van geen kwaad bewust geadopteerd door een kinderloos gezin.

Het moest een goed bewaard geheim blijven – waarom zou je publieke schande riskeren door eerlijk te zijn? –, toch lukt het niet de schijn op te houden. Zeven jaar later scheiden zijn adoptieouders en wordt Soseki geconfronteerd met wat hem tot dat moment altijd verzwegen was.

Totaal gedesillusioneerd keert Soseki terug bij zijn biologische ouders, maar ook al zijn er voornamelijk bij zijn moeder goede bedoelingen om de oorspronkelijke band te herstellen, tot een verzoening zal het nooit komen. Sterker: Soseki zal na zijn studentenjaren en na de zoveelste afwijzing van zijn vader – zijn moeder is dan al overleden – zoveel mogelijk herinneringen aan zijn familie proberen te verdringen. Want niet alleen was Soseki een ongewenst kind, ook reageerde zijn familie streng afkeurend toen hij aan het einde van zijn middelbareschooltijd erover nadacht om schrijver te worden na zijn eerste aanrakingen met, voornamelijk Chinese, literatuur.

Wanneer Soseki in 1884 aan de universiteit van Tokio gaat studeren, begint hij dan ook niet met een opleiding literatuur, maar architectuur. Ook studeert hij Engels omdat hij denkt dat het hem wel van pas zal komen. Maar door een ontmoeting in 1887 met de dichter Masaoka Shiki, een grote held van Soseki en in die tijd geroemd als de grote hervormer van de haiku en de tanka, legt hij zich – geheel bewust van de eventuele gevolgen – toch toe op het schrijverschap. Maar hoe word je schrijver? Soseki gaat ervoor in de leer bij Shiki en leert de kunst van de haiku-dichtvorm. Ook zal Shiki ervoor zorgen dat Soseki zich systematisch zal toeleggen op het schrijven van romans, iets waarvan Shiki vindt dat hij ervoor in de wieg gelegd is. Maar het zal nog vele jaren duren vooraleer Soseki het aandurft er een te schrijven.

Na zijn studentenjaren en na de opleidingen die hij genoot bij Shiku, begon Soseki in 1892 dan ook eerst als docent, om zo systematisch toe te werken naar wat zijn eerste publicaties zouden worden. Soseki publiceert eerst voorzichtig maar daarna op regelmatige basis haiku en poëzie in diverse kranten en tijdschriften.

Tussen de Engelse gentlemen in Londen

Toch vormt niet zozeer zijn ontmoeting met Shiki de basis van het schrijverschap van Soseki, maar wel de twee doodongelukkige jaren die hij doorbrengt in Engeland van 1900 tot 1902. Soseki vertrekt naar Londen met een overheidsbeurs die hij toebedeeld krijgt om zijn Engels verder te perfectioneren, met het oog bij terugkomst professor Engelse literatuur en literatuurwetenschap te worden aan de toenmalige Universiteit van Tokio. Een veel romantischer idee dan het uiteindelijk wordt, want Soseki belandt in totale armoede, omdat de beurs die hij ontving helemaal niet toereikend was.

Later, in 1909, publiceert hij zijn reflectief op zijn leven in Engeland in het dagblad Asahi Shimbun: ‘De twee jaar die ik in Londen doorbracht waren de minst aangename uit mijn hele leven. Tussen de Engelse ‘gentlemen’ leefde ik in armoede, zoals een zielige hond die voor een roedel wolven gegooid wordt.’

Soseki spendeert er zijn dagen voor het merendeel binnen in zijn eigen kamer, geheel teruggetrokken en vrijwel volledig geïsoleerd van de buitenwereld. Volgens Soseki rest er voor hem niets anders dan zich toe te leggen op het enige waar hij nog wel plezier en enthousiasme uit wist te halen: het schrijven van verhalen en kritieken en het lezen van voornamelijk Shakespeare, Milton en andere Engelse klassieken. Maar bovenal legt hij er de basis van zijn literaire theorie die de Japanse traditie verbond met een westerse visie: de grondslag van het modernisme, waar hij nog ontelbaar keer voor geroemd zou worden.

De langgekoesterde droom

Soseki Natsume debuteert in 1905 met het satirische verhaal Ik ben een kat. Een verhaal geschreven vanuit het standpunt van een kat, waarin de kat zijn eigenaar, de heer Kushami, observeert. Kushami heeft opvallend veel weg van Soseki zelf, en het is dan ook met de nodige ironie geschreven.

Soseki schrijft het voor het literair magazine Hototogisu en vanwege vele lovende reacties besluit Soseki er een vervolg aan te geven. In strak tempo publiceert hij om de maand een vervolghoofdstuk in het tijdschrift tot hij in 1906 elf episodes geschreven heeft. Het origineel is nu hoofdstuk 1 – in het tweede hoofdstuk zegt de kat zelf al ‘dat hij nu enige faam heeft’.
Dat veel romans eerst in verschillende afleveringen verschijnen in literaire tijdschriften, is in Japan overigens een courante praktijk. Ook nu ontstaan op die manier nog veel romans. Een ander groot voorbeeld van een roman die eerst in verschillende afleveringen verscheen, is het reeds genoemde De opwindvogelkronieken van Haruki Murakami.

Maar terug naar Soseki. Het is niet alleen het succes van zijn verhaal dat Soseki veel vreugde brengt, ook dat hij in de pers geroemd werd als een vernieuwer en de stempel ‘origineel’ toebedeeld krijgt, moedigt hem aan om meer te gaan schrijven. Bovendien bevestigen de reacties de literaire theorie die hij in Londen heeft bedacht en voor het eerst had toegepast in Ik ben een kat. Qua stijl zal het de rest van zijn oeuvre gaan beïnvloeden.

Verschillende romans en verhalen volgen elkaar nu in een snel tempo op. En nadat hij in 1906 Botchan heeft gepubliceerd, een moralistische roman waarin hij terugkeert naar zijn leven als leerkracht, besluit Soseki dat het tijd was om de academische wereld definitief achter zich te laten en redacteur bij een krant te worden, zodat hij zich voor het eerst echt kan toeleggen op de kunst van het schrijven.

De invloed van het Meiji-tijdperk

Vanaf het moment dat Soseki dit besluit, begint hij steeds meer te worstelen met de veranderingen die het Meiji-tijdperk (1868-1912) met zich meebrengt. Keizer Meiji was op de troon gekomen toen de shogun – de Japanse opperbevelhebber – was verdreven en herstelde in zijn regeerperiode de keizerlijke macht. Dat betekende dat de nationale isolatie van Japan na een periode van twee eeuwen werd afgesloten en Japanners voor het eerst sinds het begin van de isolatie weer hun land mochten verlaten en buitenlanders voor het eerst weer welkom waren.

Het opheffen van het verbod leidde tot zowel een technologische, ideologische als culturele revolutie. Het betekende vooruitgang, nieuwe inzichten, verrijking, maar had ook een keerzijde. De impact van de opheffing was zo groot, dat het voor velen te snel ging. Het optimisme en de vooruitgang maakten plaats voor angst, vervreemding en eenzaamheid. Familie en tradities maakten plaats voor individualisme. Ook Soseki was zich hiervan bewust en begon er – met zijn eigen familiegeschiedenis in het achterhoofd – als thema steeds meer over te schrijven.

Veel van zijn romanpersonages kampen vanaf dan met schuldgevoelens, vervreemden zich van familie en tradities, richten zich volledig op persoonlijke behoeften en gevoelens. Ook kaart hij op regelmatige basis de conflicten aan tussen plicht en verlangen, persoonlijke isolatie en vervreemding.

Het is ook in die sfeer en met deze achtergrond dat hij in 1914 zijn magnum opus schrijft, Kokoro: de wegen van het hart. Helemaal ondergedompeld door de thema’s die spelen sinds het Meiji-tijdperk handelt Kokoro over de sociale en maatschappelijke veranderingen in de Japanse Meiji-periode, door het dilemma tussen egoïsme en schuld uit te diepen.

De roman vertelt verder het verhaal van de vriendschap tussen twee naamloze personages: een jonge student en een oudere man die hij ‘Sensei’ (leraar) noemt. Sensei leeft met zijn vrouw afgezonderd van de buitenwereld, achtervolgd door geheimen uit het verleden. Langzaam maar zeker stelt hij zich open voor de jongeman en vertelt hij over zijn eigen studententijd, waarin dingen zijn voorgevallen die hem al zijn leven lang schuldgevoelens bezorgen.

Net als bijna al zijn andere werken, verschijnt Kokoro eerst in verschillende episoden in de Japanse krant Asahi Shinbun, en is verder opgedeeld in drie grote delen. Twee daarvan geschreven vanuit de naamloze student. Het laatste deel, ‘Sensei en zijn testament’, dat bijna de helft van de roman omvat, is een lange brief van Sensei aan de jonge student, waarin hij zijn hele verleden voor hem uit de doeken doet.

Kokoro neemt al kort nadat het voor het eerst volledig in boekvorm verschijnt een belangrijke positie in de Japanse literatuurgeschiedenis in. Het boek wordt door de pers al snel omschreven als het allesomvattende werk uit niet alleen het oeuvre van Soseki, maar uit het hele Meiji-tijdperk. Wanneer je het algemene gevoel van de Japanners wil begrijpen over hoe ze tegenover het Meiji-tijdperk en de vele veranderingen staan, klinkt het, is er geen betere manier dan Kokoro te gaan lezen. In zo’n mate zelfs dat het boek in Japan tot op de dag van vandaag op de verplichte leeslijst van studenten staat. Niet alleen om hun meer inzicht te geven over het Meiji-tijdperk, maar vooral omdat de gevolgen van het Meiji-tijdperk nog steeds voelbaar zijn in het Japan van nu.

Het licht en de duisternis

Twee jaar na de publicatie van Kokoro: de wegen van het hart, in de winter van 1916, overlijdt Soseki op amper 49-jarige leeftijd aan de gevolgen van maagzweren. Op dat moment was hij bezig met het schrijven van het nog niet in het Nederlands verschenen Light and darkness. Maar ook al overlijdt Soseki vroegtijdig en behelst zijn schrijverscarrière amper een periode van tien jaar, zijn nalatenschap is aanzienlijk. Soseki publiceerde in die periode namelijk meer dan twintig romans, schreef nog tal van verhalen voor zowel literaire tijdschriften als de krant, en ook regelmatig haiku en poëzie.

Een goede vijf jaar na het verschijnen van Kokoro en Ik ben een kat, verschijnt in februari De poort in een nieuwe vertaling van Luk Van Haute, het aller-allereerste boek dat we met Karakters zelf gaan uitgeven.

Interview met vertaler Luk Van Haute over het werk en de status van Soseki Natsume

Luk Van Haute (1963) studeerde Japanologie aan de Universiteit Gent en staat al vele jaren geboekstaafd als een van onze beste literaire vertalers uit het Japans. Nadat hij zijn doctoraat behaalde over het werk van de Nobelprijswinnaar Kenzaburo Oë, legde Van Haute zich steeds meer toe op het literair vertalen. Naast het werk van Soseki Natsume vertaalde Van Haute ook romans van onder anderen Haruki Murakami, Keigo Higashino, Takashi Hiraide en Yasunari Kawabata. In 2014 verscheen van zijn hand het met de Filter Vertaalprijs bekroonde Liefdesdood in Kamara, een bloemlezing waarin Van Haute de volgens hem mooiste verhalen uit ruim een eeuw Japanse literatuur bundelde.

Karakters: Soseki Natsume neemt een prominente rol in de Japanse literatuur in. Met wiens werk uit de Belgische of Nederlandse literatuur zou je Soseki het beste kunnen vergelijken?

Luk Van Haute: Ik ben geen specialist in Vlaamse of Nederlandse literatuur, maar in elk geval met de allergrootste en invloedrijkste moderne schrijver. Soseki is de meest baanbrekende figuur uit de moderne Japanse literatuur. Alle auteurs die boeken publiceerden voor het tijdperk Soseki, hadden nog niet de kennis van de westerse literatuur die hij had en al wie na hem kwam, heeft ontzettend veel van hem geleerd. Wie zou dat bij ons kunnen zijn?

Tijdgenoten van Soseki zijn bijvoorbeeld Cyriel Buysse en Stijn Streuvels. Twee auteurs die ook een flinke impact hebben gehad op de letteren. Zou je hen enigszins kunnen vergelijken met Soseki?

Toch niet helemaal. Buysse en Streuvels zijn twee schrijvers die een grote invloed hebben gehad op de stroming waartoe ze behoren, namelijk het naturalisme. De invloed van Soseki gaat veel verder dan dat. Er zijn namelijk amper Japanse schrijvers – tot welke stroming of genre ze ook behoren – die niet van hem geleerd hebben.

In eigen land heeft Soseki tot op heden nog altijd een mythische status. Zijn beeltenis stond tot een aantal jaar geleden op een bankbiljet, zijn boeken worden nog gelezen op middelbare scholen en hij maakt zelfs zijn opwachting in bepaalde games. Wat maakt Soseki ook zoveel jaar na zijn overlijden nog zo populair in Japan?

De literatuur van Soseki blijft mensen aanspreken omdat zijn personages zo waarachtig zijn en de dilemma’s waarmee ze geconfronteerd worden zo tijdloos. Haruki Murakami haalt in zijn recent verschenen essaybundel Romanschrijver van beroep dezelfde redenen aan. In een van de essays schrijft Murakami dat Soseki je nooit de indruk geeft dat hij een personage opvoert als bindmiddel voor het verhaal. Ook al hebben ze maar een heel kleine rol, de personages in de boeken van Soseki zijn nooit louter functioneel.

In 2014 – exact honderd jaar na het verschijnen van zijn magnum opus Kokoro – werd de populariteit van Soseki in Japan overigens nog een keer onderschreven. Dat jaar verscheen Kokoro als een soort van eerbetoon opnieuw in episodes in de Asahi Shinbun (een grote nationale krant van Japan, red.). Lezers reageerden daar zo enthousiast op, dat de hoofdredacteur besloot om niet alleen Kokoro maar ook alle andere romans van Soseki weer opnieuw te laten verschijnen in de krant.

Ondanks zijn mythische status in Japan en verwoede pogingen van uitgevers blijft de bekendheid van Soseki hier toch een beetje uit. Zeker in vergelijking met andere Japanse auteurs. Waar ligt dat volgens jou aan?

Ik denk dat dat niet zozeer aan de kwaliteit van Soseki’s literatuur ligt, maar wel aan de strategieën die de uitgeverijen gehanteerd hebben. Als je bekijkt wat er de afgelopen vijftig jaar aan Japanse literatuur in het Nederlands is verschenen, dan kom je in de eerste plaats uit bij de namen van Yasunari Kawabata, Junichiro Tanizaki, Yukio Mishima en Kenzaburo Oë. Allemaal auteurs die voornamelijk vertaald zijn in de jaren zestig en zeventig en op dat moment nog leefden en dus relevant waren. Oudere auteurs – en dus ook Soseki – zijn daarentegen nauwelijks in het Nederlands vertaald. Er was simpelweg geen interesse voor. Bovendien is Japanse literatuur jarenlang een niche geweest. Het is pas sinds het grote succes van Haruki Murakami dat mensen anders zijn gaan kijken naar Japanse literatuur.

Soseki wordt aanschouwd als een van de grondleggers van het modernisme. Toch schreef hij naast zijn proza ook traditionele Chinese poëzie. Het was zelfs cruciaal voor hem om die literatuur te schrijven.

Een belangrijke factor daarin is dat Soseki is geboren aan het begin van de Meijiperiode – de periode die officieel wordt aanschouwd als het beginpunt van de Japanse modernisatie. De poorten van Japan gingen op dat moment letterlijk weer open en de westerse invloed kwam plotseling naar binnen gestroomd. De modernisering van Japan verliep echter niet in een dag en heeft vele jaren geduurd. De opleiding die Soseki in zijn tienerjaren genoot, was zo nog in het klassieke systeem waar Chinese literatuur en poëzie de vaandeldragers waren.

Chinese poëzie was daarnaast ook zijn eerste grote liefde. Soseki is pas Engels gaan studeren toen ze hem op de universiteit een beetje in die richting hebben gemanoeuvreerd. Maar ondanks dat hij daar ook in geïnteresseerd was, heeft altijd een beetje met die tweestrijd gezeten. Het conflicteerde tussen het klassieke en vertrouwde waar hij als kind mee was opgegroeid en het aanbreken van de nieuwe tijd die hem eigenlijk heel onzeker maakte.

Soseki verbleef met een studiebeurs twee jaar in Engeland om daar kennis op te doen van de Engelse taal en cultuur. Werd hier de basis van zijn schrijverschap gelegd? Hij heeft zich pas enkele jaren nadat hij terugkeerde op het schrijven van zijn romans gestort.

Soms lees je dat Soseki de kans kreeg om naar Engeland te gaan, maar eigenlijk hebben ze hem min of meer gedwongen. Vanuit de universiteit wilden ze dat er iemand naar Engeland ging om daar te gaan studeren en kennis op te doen van de Engelse taal. Soseki was op dat moment al getrouwd en zijn vrouw was zwanger van hun tweede kind. Hij was dus absoluut geen vragende partij om te vertrekken. Echter was er niemand anders die ze op dat moment naar Engeland konden sturen en moest hij alsnog vertrekken.

Eenmaal aangekomen stelde hij meteen vast dat zijn kennis van het Engels hem niet in staat stelde om vlot te communiceren, maar ook dat zijn studiebeurs helemaal niet toereikend was. Met als resultaat dat Soseki daar een heel gebrekkig sociaal leven leidde en zich het merendeel van de tijd met hele stapels boeken terugtrok in zijn kamer. Aan die periode in Engeland heeft hij dus niet alleen psychische schade overgehouden, maar ook heel veel boekenwijsheid die hij daarna begon te verwerken in zijn eigen romans.

Hoe moeilijk is het om het werk van Soseki en andere Japanse auteurs te vertalen? Er zijn namelijk veel bijna onvertaalbare nuances; in het Japans bestaan er bijvoorbeeld veel verschillende woorden voor manieren van liefde en ook het woord ‘Kokoro’ betekent niet zomaar ‘hart’.

In het Japans zijn er inderdaad een aantal woorden en begrippen die niet helemaal samenvallen met het Nederlands. Ik vergelijk dat graag met deelverzamelingen uit de wiskunde. In het Japans heb je veel woorden die ten dele overeenkomen met Nederlandse woorden, maar niet volledig. Soms betekent het dus iets anders in het Nederlands of andersom. Zo komt ‘Kokoro’ voor een deel overeen met wat wij ‘hart’ noemen, maar dan niet het orgaan ‘hart’, maar wel in de figuurlijke betekenis van ‘iets nauw aan het hart liggen’. Maar het moeilijkste aan het vertalen van een auteur als Soseki, is om zijn taal even fris te laten overkomen als dat het honderd jaar geleden klonk voor wie het toen las. Een taak die ik heel serieus heb genomen.

Wat is volgens jou de belangrijkste boodschap die Soseki ons wilde meegeven met de romans die hij schreef?

De belangrijkste boodschap die in de meeste romans van Soseki terugkomt, is dat wanneer je je keuzes wil baseren op het feit dat je een individu bent en dat je dus van mening bent dat je je eigen gevoelens moet volgen, je er tegelijkertijd van bewust moet zijn dat je de gevolgen van die keuzes moet dragen.

Dat is trouwens meteen ook het hele conflict waar Soseki zelf zo vaak mee geconfronteerd werd tijdens de Meijiperiode. Japan was voor de modernisering volledig op groepsverband gebaseerd. Je was lid van een groep (van een familie tot een gemeenschap) en dat betekende dat je gehoorzaamheid verschuldigd was aan degene die boven je stond. In ruil voor die gehoorzaamheid ging die persoon – en dat is even belangrijk – voor jou zorgen. Alles werd voor jou geregeld zolang je maar loyaal was. Dat staat haaks op het gedachtengoed dat overgewaaid kwam uit de westerse wereld en predikte dat je in de eerste plaats een individu was. Soseki heeft daarin ook duidelijke keuzes gemaakt en heeft meermaals voor zichzelf gekozen. Ondanks dat hij beurzen had ontvangen, verliet Soseki bijvoorbeeld de universiteit en ging in plaats daarvan schrijven voor de Asahi Shinbun. Veel mensen vonden hem toen een verrader.

Wat zou je willen meegeven aan iemand die voor het eerst een boek van Soseki wil gaan lezen?

Ik zou lezers willen aanraden om het werk van Soseki te lezen met een ingesteldheid dat je eigenlijk probeert te vergeten dat zijn verhalen zich honderd jaar geleden in Japan afspelen. Je moet een zekere onbevangenheid hebben wanneer je het oeuvre van Soseki gaat lezen. De boeken van Soseki vertellen verhalen over een aantal personages die vrij universeel zijn in hun menselijkheid. Los van de specifieke context kan je namelijk heel veel universele thema’s en dilemma’s ontdekken in zijn boeken.

Het nalatenschap van Soseki: van cameo’s in games tot een grote inspiratie voor anderen

Het nalatenschap van Soseki gaat verder dan alleen zijn eigen oeuvre. Zijn romans en zijn persoon zijn daarnaast van grote invloed geweest op zowel de literatuur, maar ook op de film- en zelfs de gamewereld.

Zo speelt Soseki een bescheiden rol in het Japanse avonturenspel Dai Gyakuten Saiban: Naruhodō Ryūnosuke no Bōken waar de makers hem laten terugkeren naar zijn ongelukkige Engelse jaren. Totaal ongelukkig en op het randje van de krankzinnigheid steekt hij in het spel een vrouw neer. In het spel heeft Soseki daarnaast ook een kat als huisdier, een rechtstreekse referentie naar zijn debuut. Het hoofdstuk waar Soseki zijn opwachting maakt in het spel, heet overigens ‘The Adventure of the Clouded Kokoro’ en kan je hier bekijken.
Ook in de opvolger van het spel, Dai Gyakuten Saiban 2, maakt Soseki weer zijn opwachting als krankzinnige in Londen. Dit keer steekt hij geen vrouw neer, maar vergiftigt hij een andere man.
Zijn roman Kokoro is daarnaast meerdere keren verfilmd. Voor het eerst in 1955 door de Japanse topregisseur Kon Ichiawa en die hier (helaas zonder ondertitels) volledig te bekijken is.

Toch is het niet Kokoro maar Botchan, de roman waar hij een leraar opvoert, die door de jaren heen het meest verfilmd is. De meest recente verfilming dateert uit 2016 en is een typisch Japanse televisiefilm.

Op 24 september 2017, het 150-jarig jubileum van de geboorte van Natsume Soseki, opende in Shinjuku in Tokyo Soseki Sanbo Memorial Hall, een literatuurmuseum ter ere van Soseki Natsume.

Kom nog meer te weten over Soseki Natsume via The Japan Times en verdiep je verder in de Meiji-periode in de aflevering van Tegenlicht over Azië als centrum van de wereld en het bijbehorende artikel.