De ongrijpbare vrouw

Het is moeilijk om de figuur van Clarice Lispector helemaal te omlijnen. In de (weinige) interviews die ze heeft gegeven, liet ze telkens maar een klein stukje van haar persoonlijk verhaal zien. Meerdere interviewers beschreven haar als ‘een moeilijk mens, die ontwijkende antwoorden geeft en niet wil praten’. Door deze leegte werd ze door haar lezers tot een mytische figuur omgevormd. Maar ook voor zichzelf bleef ze een onbekende: ‘Ik ben zo mysterieus dat ik mezelf niet eens begrijp.’ Haar ongeziene manier van schrijven en haar charismatische gedaante droegen bij tot deze mystificatie.

Ondanks dat het moeilijk is om haar leven te omvatten, zijn er twee uitgebreide biografieën verschenen over Lispector. De Braziliaanse Nádia Gotlib bracht in 1995 Clarice, una vida que conta uit en in 2009 publiceerde Benjamin Moser Why this World: A Biography of Clarice Lispector. Een biografie blijft soms giswerk, zeker als de persoon in kwestie het niet zo nauw nam met feiten over haar verleden én zichzelf meer dan eens tegensprak. De biografie van Moser is omvangrijk, wat verrassend is aangezien hij weinig eerstehands informatie omhanden had. Hoewel er iets te zeggen valt over Moser en zijn manier van werken – waar hier niet dieper op wordt ingegaan – kunnen we dankzij hem genieten van een revival van haar werk in Europa. Mede door zijn inspanningen werden haar boeken de laatste jaren opnieuw (en de meeste zelfs voor het eerst) uitgegeven in het Nederlands.

Chaya

Hoewel er een aura van mysterie rond de Braziliaanse schrijfster hangt, kan er wel iets gezegd worden over haar levensloop. In 1920 kwam ze op Oekraïense bodem ter wereld als Chaya Pinkhasovna Lispector. Aangezien haar beide ouders joods waren, moest de familie Lispector niet lang na haar geboorte vluchten voor de pogroms. Na verschillende omzwervingen kwam Chaya in Brazilië terecht en kreeg ze een nieuwe naam toebedeeld: Clarice. Ze kende geen gemakkelijke jeugd: haar vader kreeg zijn zaak niet van de grond en haar moeder was deels verlamd door tyfus. Voor Clarice was schrijven in die jaren een manier om de harde werkelijkheid te transformeren tot een mooier plaatje. Na de dood van haar moeder verhuisde de familie van Recife naar Rio de Janeiro (waar Clarice uiteindelijk ook haar laatste adem zou uitblazen).

Aangestuurd door een enorm rechtvaardigheidsgevoel besloot ze rechten te gaan studeren. ‘[M]aatschappelijke misstanden raakten mij zo intens dat ik met een verbijsterd hart keek naar het grote onrecht dat de zogenaamde minderbedeelde klassen wordt aangedaan.’ Al van jongs af aan gaf ze blijk van de grote taalgevoeligheid en speelsheid die haar latere werk zouden kenmerken. Een immense nieuwsgierigheid duwde haar neus al snel in de richting van de literatuur. Een auteur die haar keuze om te schrijven sterk beïnvloedde, was Herman Hesse. De steppenwolf leerde haar dat ze de vrijheid had haar roeping als schrijfster te volgen en haar innerlijke wereld te beschrijven. In zijn biografie schrijft Moser: ‘De mogelijkheid die hij haar toonde te schrijven over die (innerlijke) reis was een openbaring voor het meisje wier verhalen nooit lineaire vertellingen waren en die altijd veel minder geïnteresseerd was in de verwikkelingen en de personages van een roman dan in het proces waardoor je via schrijven tot een innerlijke waarheid kunt komen.’ Ze was sterk bezig met de vraag hoe de wereld in elkaar zat en had al snel door dat deze vraag via haar studie niet ging worden beantwoord. Aangespoord door Hesse koos ze uiteindelijk resoluut voor het schrijverschap. In de jaren die volgden ging ze aan de slag als journalist voor de bekende krant A Noite en publiceerde ze zowel kortverhalen als een eerste roman, Dicht bij het wilde hart.

De ontdekking van de wereld

Tijdens haar studie ontmoette ze Maury Gurgel Valente, een diplomaat met wie ze uiteindelijk in 1943 in het huwelijk zou treden. Maury werd naar verschillende Braziliaanse ambassades uitgestuurd en als ‘vrouw van’ volgde Clarice hem naar Italië, Zwitserland en Engeland. Ze publiceerde tijdens deze periode verschillende boeken (De luster, De belegerde stad en Familiebanden) en kreeg twee zonen, maar kon moeilijk aarden in het diplomatische milieu. De mensen in deze wereld beschreef ze als volgt: ‘Mensen vol zekerheden en meningen met een leeg en stompzinnig bestaan vol sociale pleziertjes en verfijndheden. Natuurlijk moet je de ware persoon achter dit alles ontdekken. Maar ook al ben ik altijd een beschermer van dieren geweest, het valt niet mee.’ Vooral Zwitserland maakte haar heel zwaarmoedig. Het contrast met de grootstad Rio was enorm: ‘Je moet erg gelukkig zijn om in een kleine stad te kunnen leven, want zo’n plaats maakt het geluk groter zoals ze ook het ongeluk groter maakt.’ Hoewel ze door Dicht bij het wilde hart tot een fenomeen was gekatapulteerd, kwam haar schrijverscarrière door haar fysieke afwezigheid in Brazilië niet van de grond. Wanneer haar zoon Pedro ook schizofrene neigingen vertoonde, kreeg ze te kampen met een zoveelste depressie. Ze nam uiteindelijk de beslissing haar man te verlaten en keerde terug naar Rio met haar twee zonen.

Wie wil, kan in haar eerste roman Dicht bij het wilde hart al een voorbode op deze beslissing verscholen zien. In deze roman plaatste ze twee tegenstrijdige personages tegenover elkaar. Zowel de dierlijke Joana als de huismoeder Lidia lijken ook in Lispector zelf te huizen. Het diplomatenleven, haar huwelijk en haar rol als moeder zouden uiteindelijk haar Joana-kant verstikken. Door terug te keren naar Rio en zich vol over te geven aan haar schrijverschap koos ze ervoor deze kant meer ruimte te geven. De periode na haar terugkeer naar Rio werd dan ook gekenmerkt door een grote creativiteit. Ze produceerde de volgende jaren haar bekendste werken, zoals De passie volgens G.H. en Água Viva. Hiernaast bracht ze kinderboeken uit en zou ze bekendheid verwerven als cronista (columnschrijver), een post met aanzienlijke status in Brazilië. Een deel van deze columns zijn verzameld in De ontdekking van de wereld, dat onlangs naar het Nederlands werd vertaald.

In 1966 werd ze het slachtoffer van een brand, waarna ze tot aan haar dood met chronische pijn kampte. Het einde van haar leven werd getekend door eenzaamheid en een vlucht in slaap- en kalmeringsmiddelen. Ze nam zelfs een tijdje afstand van het schrijven en koos voor een andere kunstvorm: schilderen. Sociale interacties werden steeds moeilijker, zeker naarmate haar naambekendheid toenam. Gedurende haar hele leven werd ze gezien als een buitenbeentje, en haar bekendheid zorgde enkel voor meer afstand tussen haar en de buitenwereld. ‘Mettertijd, vooral de laatste jaren, ben ik de handigheid om iemand te zijn kwijgeraakt. Ik weet niet meer hoe je moet zijn. En een heel nieuw soort van “eenzaamheid van het nergens bijhoren” bekroop me zoals een klimop een muur bekruipt.’ Verwijzend naar het verlangen naar een leven buiten de schijnwerpers, schreef ze dat ‘[a]nonimiteit […] zacht als een droom [is]’. Op haar zevenenzestig werd ze opgenomen in het ziekenhuis, waar ze een veel te vroege dood stierf.

Een eiland op zichzelf

Clarice Lispector introduceerde het modernisme in een land waar de literatuur overheersend realistisch en patriottistisch was. Met haar ongeziene taalregister en filosofische reflecties kwam ze voor veel Brazilianen uit het niets. Ze hanteerde een merkwaardige syntax, koos vaak voor onverwachte stijlfiguren en gebruikte een heel eigen interpunctie (‘de interpunctie is de ademhaling van een zin en mijn zinnen ademen zo’). Een vooraanstaande criticus schreef dat Lispector ‘het middelpunt van de zwaartekracht had verschoven waarin […] de Braziliaanse roman al zo’n twintig jaar ronddraaide.’ Hoewel ze zeker niet blind was voor de woelige periodes die Brazilië doormaakte, schreef ze hier niet direct over: ‘Wat me niet lukt is het schrijven daarvoor te gebruiken, hoezeer dat onvermogen me ook kwelt en vernedert […] omdat voor mij schrijven zoeken is. Het gevoel van rechtvaardigheid was nooit een zoektocht voor mij, hoefde nooit ontdekt te worden, en wat me verbijstert is dat het niet voor iedereen even vanzelfsprekend is.’ Wat haar interesseerde, was het beschrijven van haar innerlijke wereld. Toen haar eerste roman Dicht bij het wilde hart uitkwam, werd haar stijl vergeleken met die van andere modernistische schrijvers, zoals Virginia Woolf en James Joyce. Toch las ze hun werken pas na de publicatie van haar eigen boek, wat het idee dat ze een eiland op zich was nog meer benadrukt.

Haar onwil om meer te vertellen over haar levensloop staat op het eerste gezicht in contrast met haar werk, waar haar innerlijke wereld centraal staat. Deze terughoudende houding houdt echter steek als we haar werk van dichterbij bekijken. Ze wilde het niet hebben over feiten, maar over gevoelens. Ze kende zichzelf nooit een grote ‘rationele’ intelligentie toe, maar wel een grote intelligente gevoeligheid: ‘Een gevoeligheid die niet alleen ontroerd kan worden, maar ook bij wijze van spreken denkt zonder het hoofd.’ Ze gebruikt dit ‘denken zonder hoofd’ – haar intuïtie en instinct – om complexe levenvragen naar boven te halen die onmogelijk simpel te beantwoorden zijn. Deze drang om haar emotionele huishouden zo intens te bestuderen, was een gevolg van een zeer rijk innerlijk leven. Haar fijngevoeligheid gaf haar een enorme kracht als schrijfster; ze kon dingen zien en benoemen die de meeste mensen misten. ‘Alles raakt me – ik zie te veel, ik hoor te veel, alles eist te veel van mij.’ In haar literatuur verschool ze zich achter personages en allegorieën, omdat ze het persoonlijke wilde depersonaliseren zodat iedereen zich erin kon herkennen.

Aangespoord door haar vader, die wiskundige was, toonde ze van jongs af aan een interesse in abstracte zaken. ‘Op zichzelf waren getallen, net als de schilderijen die ze aan het einde van haar leven maakte, pure abstracties en als zodanig verbonden met het willekeurige raadsel dat het leven zelf is’, schrijft Moser. Gedurende haar hele schrijverscarrière probeerde ze abstracte denkbeelden in heldere verwoordingen te gieten. Ze bewonderde abstracte schilders zoals Paul Klee en benijdde het ongekunstelde gemak waarmee kinderen zich uitdrukken: ‘Wat in zowel schilderkunst als muziek en literatuur zo vaak abstract wordt genoemd, komt op mij slechts over als het figuratieve van een subtielere, moeilijkere en met het oog minder zichtbare werkelijkheid.’ Haar doel was tot de essentie van het leven te komen en ze gebruikte hiervoor een direct taalgebruik, zonder veel verfraaiingen. Dit doel bereikte ze echter niet zomaar: ‘Laat je niet vergissen, alleen door hard werken kan ik eenvoud bereiken.’