Hoe vertalingen een schrijver kunnen vormen: over het leven van Milan Kundera en zijn complexe relatie met Tsjechië

Meer vragen dan antwoorden

Milan Kundera wordt in 1929 geboren in Brno, een stad in het literaire Tsjechië (toen Tsjechoslowakije). Hij groeit op in een middenklassegezin, wat hem in staat stelt aan de universiteit te gaan studeren. Hij kiest literatuur en esthetiek aan de Karelsuniversiteit, maar besluit niet lang daarna over te stappen naar de Academy of Performing Arts, waar hij zich verdiept in de kunst van de filmregie en scenario schrijven. Nadat hij is afgestudeerd, blijft hij werken aan de universiteit: op 23-jarige leeftijd wordt hij docent in de wereldliteratuur.

In 1967 debuteert Kundera met De grap, een compositie van vier grappen uit het oogpunt van vier verschillende personages. Met de satirische ondertoon lijkt de schrijver kritiek te uiten op het totalitarisme in het communistische Tsjechoslowakije. Na het lezen van de Franse vertaling uit 1973, noemt de criticus Louis Aragon het werk ‘een van de grootste romans van de eeuw’. Toch wordt de roman niet even goed onthaald in Tsjechoslowakije zelf: hij wordt algauw uit de handel genomen. De tegenstelling tussen de lof voor Milan Kundera in Frankrijk en de kritiek in Tsjechoslowakije loopt als een rode draad door zijn carrière (je zal er later in dit artikel nog meer over lezen) en leidt er uiteindelijk toe dat Kundera naar Frankrijk verhuist. Daar wordt hij docent literatuurwetenschap aan de universiteit van Rennes. Vanaf 1989 schrijft hij niet langer in het Tsjechisch, maar publiceert hij zijn boeken in het Frans.

‘De boeken van Milan Kundera stellen meer vragen dan dat ze antwoorden bieden.’

De grap wordt uit de boekhandels gehaald, omdat de inhoud wordt opgevat als een politieke aanklacht en een aanval op het toenmalige communistische regime in Tsjechoslowakije. Het idee dat zijn boeken een politieke aanklacht zouden bevatten, heeft Kundera zelf altijd afgewezen. Hij ziet zichzelf als een auteur zonder boodschap, een auteur die morele ambiguïteit in stand houdt. In plaats van één politiek regime aan te klagen, wil hij twijfel zaaien over alles waarop ons bestaan is gebaseerd, want dát is voor hem de voornaamste taak van romanschrijvers.

Die twijfel zien we in veel van Milan Kundera’s boeken weerspiegeld in het aantal personages. Meestal staan er verschillende karakters centraal met elk een eigen achtergrond en eigen opvattingen. Kundera dringt geen eenduidig antwoord op in de vorm van één hoofdpersonage, maar laat verschillende opinies en mogelijke waarheden aan bod komen. Zijn boeken stellen dus meer vragen dan dat ze antwoorden bieden, wat maakt dat ze vaak als filosofische romans gekarakteriseerd worden. Hij verwerkt de filosofische opvattingen bovendien niet op een belerende manier in zijn werk, maar eerder op een cynische manier, met donkere humor die hij ontleend zou hebben aan de Tsjechische auteur Franz Kafka. Het cynisme wordt in zijn boeken soms gemilderd door een vleugje melancholie en emotionele verdieping. Die elementen maakten Kundera ontzettend populair in het buitenland, maar dat buitenlands succes was ook nodig omwille van de censuur in Tsjechoslowakije.

Het buitenland voor Kundera

Kundera wordt dus geboren in Tsjechoslowakije, een nieuw land, samengesteld na de Eerste Wereldoorlog uit enkele Oost-Europese gebieden. Terwijl Kundera opgroeit, ontwikkelt de nieuwe staat zich ook. De verschillende hervormingen tussen 1918 en 1992 weerspiegelen een woelige politieke periode en tonen een zoektocht naar stabiliteit die kenmerkend is voor een land in ontwikkeling. Eén politiek idee regeert het land en overstemt zo alle andere visies en benaderingen: het communisme. Hoewel Tsjechoslowakije in 1933 op papier het enige democratische land in Oost-Europa was, lijkt het recht op vrije meningsuiting in de praktijk toch in het gedrang te komen.

De stemmen die het politieke regime in twijfel trekken of een gematigder koers voorstaan, worden officieel onderdrukt tijdens de Praagse Lente in 1968. De toenmalige leider, Alexander Dubček, probeert de communistische staat naar een meer gematigd regime te sturen, maar de USSR valt het land binnen en brengt de staat onder Russische controle. Zij proberen de kritische stemmen het zwijgen op te leggen in een proces van normalisatie. In 1993 splitst het land officieel in Tsjechië en Slowakije.

In die complexe politieke situatie heeft Kundera een plaats proberen te zoeken. Meermaals sloot hij zich aan bij de communistische partij, maar telkens verliet hij die partij ook weer. Dat hij zich niet wist te conformeren aan de regerende politieke stroming heeft het hem als schrijver ongetwijfeld moeilijk gemaakt. Voor Kundera is de taak van alle romanschrijvers, zo zei hij in 1984 in een interview met Ian McEwan, ‘voortdurend de voornaamste begrippen waarop ons bestaan gebaseerd is in twijfel trekken’. Die twijfel vormt voor Kundera de basis van het schrijverschap, maar heeft hem in eigen land veel kritiek opgeleverd.

In Tsjechoslowakije kan hij zijn literaire ambities niet volledig ontplooien. De censuur op kunst en literatuur dwingt hem zijn kritische karakter in te perken. Na de Praagse Lente worden zijn boeken zelfs verboden in de republiek. Wanneer hij zijn baan aan de universiteit van Praag verliest, ziet hij zich uiteindelijk genoodzaakt het land te verlaten en zijn geluk ergens anders te zoeken.

Door de opvang en het succes in het buitenland kan Kundera zijn schrijverschap ontplooien. Hij gaat een contract aan met de Franse uitgeverij Gallimard, krijgt in 1975 een professoraat aan de universiteit van Rennes aangeboden en kan zich zodoende in het land vestigen. In 1981 wordt hij zelfs officieel burger van Frankrijk, nadat zijn Tsjechische nationaliteit is ingetrokken naar aanleiding van Het boek van de lach en de vergetelheid in 1979.

Enkele jaren eerder was hij genoodzaakt om te vertrouwen op de vertalingen, maar in Frankrijk aangekomen werd hij ontevreden over de stijlaanpassingen die zijn boeken in het vertalingsproces hadden ondergaan. In 1989 begon hij zelf in het Frans te publiceren, zodat hij niet langer afhankelijk was van de kleine groep vertalers uit het Tsjechisch. Mettertijd zijn de Fransen Kundera als nationaal auteur gaan zien. De stiefmoederlijke rol van Frankrijk en de keuze voor het Frans staatsburgerschap kunnen ons doen twijfelen aan het ware buitenland en binnenland van Kundera. Misschien zou het juister zijn om Frankrijk te beschouwen als zijn vaderland.

Maar zonder zijn ervaringen met het politieke regime in Tsjechoslowakije hadden zijn boeken er volledig anders uitgezien. Omdat zijn verhalen zo sterk gekleurd zijn door het politieke klimaat van Tsjechoslowakije, zou het te ongenuanceerd zijn om hem als Franse schrijver te portretteren. Bovendien werden zijn boeken beïnvloed door de Tsjechische literaire traditie van emotionele uitdieping van karakters. De combinatie van Franse taal en Tsjechische politiek en tradities brengt Kundera in een tussenpositie. Hij besloot niet spontaan om naar Frankrijk te verhuizen, maar het politieke klimaat en de censuur in Tsjechië dwongen hem daartoe. Uiteindelijk kreeg Kundera in 2019 op 90-jarige leeftijd zijn Tsjechische nationaliteit terug. De dubbele nationaliteit van de schrijver weerspiegelt hoe hij zich tussen de twee landen bevindt.

De ondraaglijke lichtheid van het bestaan

Ook het proces rond de publicatie van Kundera’s meest bekende roman was doortrokken van die complexiteit van taal en nationaliteit. Hij schreef De ondraaglijke lichtheid van het bestaan in 1982 in het Tsjechisch, maar de roman werd pas twee jaar later gepubliceerd in Franse en Engelse vertalingen. De originele Tsjechische tekst kwam pas in 1985 in de boekhandels, maar bleef in Tsjechoslowakije tot 1989 verboden. Hoewel de auteur tijdens het schrijven in 1982 al in Frankrijk verbleef, speelt het verhaal zich voornamelijk af in het Praag ten tijde van de Praagse Lente in 1968. Maar ook zijn band met Frankrijk blijkt uit de ruimte van het verhaal: de locatie wisselt tussen het communistische Tsjechoslowakije en het ‘vrije’ Westen.

In dit verhaal komen de genoemde twijfel en ambiguïteit van Kundera terug in de vier zeer verschillende personages, die door onderlinge relaties met elkaar verbonden zijn: Tomas, Tereza, Sabina en Franz. Via onderlinge relaties zijn de vier personages met elkaar verbonden. Thomas is getrouwd met Tereza, een vrouw met duidelijke waarden en idealen. Hoewel Tereza’s liefde voor Tomas exclusief is, heeft Tomas toch nood aan ontmoetingen met zijn minnares Sabina. Hij rechtvaardigt zijn afspraakjes met Sabina door een onderscheid te maken tussen liefde en fysiek verlangen: zijn emotionele trouw aan Tereza is voor hem meer waard dan zijn seksuele uitspattingen. Het contrast tussen de standvastige Tereza en haar losse echtgenoot leidt tot discussies en brengt hun relatie in gevaar. Tereza dwingt hem een keuze te maken.

Sabina, de minnares van Tomas, is een kunstenares die erg gesteld is op haar autonomie en vrijheid. Naast haar relatie met Tomas heeft ze ook seksueel contact met Franz, het vierde hoofdpersonage in De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Franz is net zoals Tomas getrouwd, maar is bereid om alles achter te laten voor een relatie met Sabina. De verhouding tussen Franz en Sabina en hun opvattingen over liefde, seks en relaties weerspiegelen die van Tomas en Tereza.

Ondanks de uiteenlopende opvattingen lijkt Kundera niet één idee te verkiezen boven een ander. Verschillende vormen van liefde kunnen bestaan naast elkaar, zoals dat ook in het echte leven het geval is. Alle personages zijn diep psychologisch uitgewerkt. Hoewel ze zich op verschillende manieren gedragen, zijn de gevoelens en acties van alle personages menselijk en herkenbaar. Door hun opvattingen samen te brengen zonder een keuze te maken, kan elke lezer zich wel in één van de personages herkennen.

De personages zijn niet alleen herkenbaar, hun opvattingen kunnen ook vragen oproepen bij de lezer. Door de confrontatie met andere ideeën over liefde kan de lezer aan het twijfelen gebracht worden over zijn eigen emoties en acties. Het zijn niet alleen die vragen over het begrip liefde die het boek een filosofisch karakter geven, Kundera maakt ook duidelijke verwijzingen naar grote filosofen zoals Nietzsche. De titel verwijst immers naar Nietzsches concept van de eeuwige wederkeer. Volgens hem zou alles in het leven een oneindig aantal keer gebeuren, waardoor de zwaarste last ontstaat. Een leven waarin alles slechts één keer gebeurt, is zo licht dat het haar zwaarte en betekenis verliest.

Het boek, waarvan de Nederlandse vertaling intussen meer dan vijftig drukken kent, wordt in 1988 overigens succesvol verfilmd door regisseur Philip Kaufman. De hoofdrollen worden vertolkt door niemand minder dan Daniel Day-Lewis (Tomas) en Juliette Binoche (Tereza).

Kundera voor het buitenland

In het interview met Ian McEwan benadrukt Kundera de moeilijkheden die hij ervaart met zijn veranderd lezerspubliek. Oorspronkelijk schreef hij nog in het Tsjechisch voor landgenoten, maar omdat zijn boeken werden verboden, richtte hij zich op de Franse markt. Door de afstand met Frankrijk bleef het Franse lezerspubliek aanvankelijk zeer abstract en onbekend. Ondanks de afstand slaagt Kundera er toch in Franse lezers aan te spreken en boekt hij grote successen in het buitenland. Zo won Het leven is elders de Prix Medicis voor beste buitenlandse roman van het jaar, toen Kundera nog in Tsjechoslowakije woonde. Hoewel er in Tsjechoslowakije voornamelijk werd gezwegen over of kritiek gegeven op zijn literatuur, werd hij in het buitenland vol lof onthaald. Maar wat maakte hem daar zo aantrekkelijk?

Hoewel zijn twijfelend karakter bekritiseerd werd in het binnenland, zou die eigenschap in het buitenland de lof in de hand werken. Door de verschillende standpunten in zijn boeken, werden ze vanuit elke politieke hoek opgevat als aanklacht tegen de tegenstrijdige partijen: zowel linkse als rechtse stromingen lazen in zijn werken een verdediging voor hun ideologie. Net zoals elke lezer zich kan herkennen in een personage uit De ondraaglijke lichtheid van het bestaan, ziet iedereen zijn eigen levensvisie in een aspect van zijn romans vertegenwoordigd.

‘Milan Kundera weet filosofie voor iedereen toegankelijk te maken door de ideeën van filosofen op een losse en kernachtige manier weer te geven.’

Een tweede aspect dat Kundera waarschijnlijk geliefd maakt in het buitenland, is de manier waarop hij filosofie verwerkt in zijn romans. In tegenstelling tot theoretische en abstracte essays, weet Kundera filosofie voor iedereen toegankelijk te maken door de ideeën van filosofen op een losse en kernachtige manier weer te geven. De verhalen in zijn romans maken duidelijk hoe filosofische theorieën tastbaarder.

Tot slot spreekt hij veel lezers aan dankzij zijn weergave van puur menselijke gevoelens op een cynische en relativerende toon. Net zoals Kafka maakt Kundera een grondige analyse van emoties en gedragingen in zijn romans. Zijn boeken omvatten thema’s als seks, liefde, twijfel en onderzoeken hoe verschillende personages met die thema’s in hun leven omgaan. De luchtige toon waarmee hij herkenbare thema’s en gevoelens analyseert, wordt door veel lezers geapprecieerd.

Vanaf zijn debuut tot nu is Kundera enorm populair in Europa. Dezelfde elementen die voor Kundera’s verstoting in Tsjechië zorgden, maakten hem populair in het buitenland: zijn twijfel, het filosofische karakter van zijn romans en de grondige analyse van menselijke eigenschappen en emoties.

Verder lezen over Milan Kundera?

Martin de Haan, vertaler van al Kundera’s Franstalige teksten, schrijft in een een uitgebreid artikel over Kundera’s filosofie en ironie en zet uiteen hoe hijals musicus, toneelschrijver en dichter, via schrijver van korte verhalen, terecht kwam bij zijn uiteindelijke hoedanigheid als romanschrijver. Martin de Haan publiceerde op zijn website meerdere artikelen over Kundera, als ook een groot aantal fragmenten uit zijn werk.

Een artikel van De Tijd weidt uit over Milan Kundera’s managerstalent – ‘Elk detail van zijn imago beheerst hij.’ – en kosmopolitisme en over hoe Kundera de opbouw van een roman vergelijkt met de opbouw van een muziekstuk. In een artikel van Knack is dan weer te lezen hoe Kundera’s essays spannender zouden zijn dan zijn romans.