Het charmante kleine monster: hoe de Franse schrijfster Françoise Sagan de wereld wist te choqueren met haar debuutroman Bonjour tristesse

De debuutroman van ‘het charmante kleine monster

Enkele weken voor de publicatie van Bonjour tristesse in 1954 werd Françoise Sagan, toen nog Françoise Quoirez, door haar vader verzocht een pseudoniem te kiezen. De achttienjarige Françoise, toen al zeer belezen, dook hierop in Marcel Prousts Op zoek naar de verloren tijd, waar ze het personage Prince de Sagan vond. Zo werd Françoise Quoirez, Kiki voor de vrienden, omgedoopt tot Françoise Sagan. De Nobelprijswinnaar François Mauriac gaf haar de bijnaam ‘het charmante kleine monster’. Het zou niet de laatste keer zijn dat Sagan haar inspiratie putte uit de Franse literatuur. De titel van haar debuutroman zocht ze bijvoorbeeld in het gedicht ‘A peine défigurée’ van Paul Éluard, dat begint met de verzen ‘Adieu tristesse / Bonjour tristesse’. De naam van haar derde roman, Over een maand, over een jaar (Dans un mois, dans un an), vond ze in Jean Racine’s tragedie Bérénice.

In januari 1954 leverde de jonge schrijfster haar manuscript van Bonjour tristesse in bij de uitgeverij Julliard. Onder de titel van de roman en haar gegevens voegde ze haar geboortedatum toe: 21 juni 1935. De uitgever René Julliard las Sagans werk in het holst van de nacht, na een etentje bij Émile Roche. Hij was erg onder de indruk van de auteurs elegante schrijfstijl en zond haar meteen een telegram: ‘Vous attends sans faute à mon bureau à 11 heures’. De ontmoeting vond uiteindelijk toch enkele uren later dan gepland plaats: Françoise, die ongetwijfeld een van haar bewogen nachten beleefd had in de nachtclubs van Saint-Germain-des-Prés, sliep in de ochtend uit en wenste dat haar nachtrust onder geen beding verstoord zou worden. Julliard wilde Sagan meteen een voorschot aanbieden, waarop de jonge schrijfster willekeurig 25.000 Franse frank voorstelde. ‘Ik bied je het dubbele aan!’ was het antwoord van de uitgever. Een veelbelovende auteur had haar debuut gemaakt.

Bonjour tristesse is een verhaal van nauwelijks 30.000 woorden, verteld door de zeventienjarige Cécile, die met haar vader Raymond en zijn vriendin Elsa haar zomer doorbrengt in een villa aan de Middellandse Zee. Al snel blijkt dat Raymond een enorme flierefluiter is die om het half jaar een andere vrouw weet te bekoren. De appel valt niet ver van de boom: de nonchalante Cécile beleeft die zomer een oppervlakkig liefdesverhaal met een aantrekkelijke rechtenstudent. Hun ijdele leventje wordt verstoord wanneer Anne, een vriendin van Céciles overleden moeder, het gezelschap komt bezoeken. De intelligente vrouw stort zich al snel in een liefdesrelatie met Raymond, die op zijn beurt Elsa in de kou laat staan. Om het stel uit elkaar te drijven, bekokstooft Cécile een plan, waarbij ze een relatie veinst tussen haar eigen vakantielief en Elsa. De naïeve Cécile bespeelt haar naasten alsof ze zielloze ledenpoppen in een marionettenspel zijn. Het resultaat is fataal. Cécile wordt geconfronteerd met een gevoel dat ze nooit eerder ervaarde: bonjour tristesse.

Het manipulatieve karakter van Cécile, die schaamteloos liegt en bedriegt en uiteindelijk haar vaders geliefde tot zelfdoding drijft, was bij het publiek vanzelfsprekend omstreden. Nog controversiëler was het plezier dat het jonge meisje eruit haalt om zonder blikken of blozen tussen de lakens te kruipen met een jongeman, zonder verliefd te zijn en zelfs zonder tegen het einde van de zomer zwanger te blijken. De hedendaagse lezer staat hier allicht niet meer van versteld, maar dat neemt niet weg dat het boek in 1954 heel wat stof deed opwaaien. ‘Waar is de tijd dat een achttienjarige schrijfster de wereld kon choqueren met de seksuele strapatsen van een dochter en haar rokkenjagende vader?’, luidde het onlangs nog in De Standaard. Lezers associeerden onvermijdelijk het wilde karakter van Cécile met dat van Sagan. In Spanje en Portugal kwam de roman op de verboden lijst te staan. Er werd gefluisterd dat meisjes het boek stiekem lazen, uit het zicht van hun moeders. Zelf beweerde Sagan dat ze niet begreep waarom het werk zoveel heisa teweegbracht.

Het schandaal dat Bonjour tristesse deed losbarsten, schrok het publiek niet af – zelfs niet in de jaren vijftig. De amorele toon van de roman maakte de jonge debutante niet alleen berucht, maar ook internationaal beroemd. Het tijdschrift Paris Match noemde Sagan al snel ‘een achttienjarige Colette’. Conversaties werden onderbroken en hoofden keerden als ze zich in het openbaar vertoonde. De roman leverde haar vijf miljoen Franse frank op. Alleen al in de Verenigde Staten, waar het werk van de ‘Lolita made in France’ erg in de smaak viel, werden er in een jaar een miljoen exemplaren verkocht. Enkele maanden na de publicatie van haar debuutroman won Sagan de prix des Critiques. Volgens François Mauriac was deze prijs alleszins verdiend. Hij twijfelde niet aan het talent van de jonge vrouw, naar wie hij verwees met zijn beroemd geworden bijnaam ‘het charmante kleine monster’.

De controverse over Sagans roman weerhield de jonge schrijfster er niet van het grootste deel van haar vrije tijd dansend door te brengen in de nachtclubs van Saint-Tropez. De jonge hedoniste hield ervan haar geluk te beproeven in casino’s en blootsvoets snelle sportwagens te besturen. Haar bekendheid leverde haar overigens een fraai adresboekje op. Tot de clan van Sagan behoorden onder meer François Mitterand, Juliette Gréco en Jean-Paul Sartre. Haar leven hing even aan een zijden draadje toen ze in 1957 de controle verloor over het stuur van haar cabriolet Aston Martin. Na het ongeluk was er voorgoed iets in haar gebroken en kampte ze voor de rest van haar leven met een verslaving aan morfine en drugs, vaak doorgespoeld met enkele scheuten whisky. Na haar dood in 2004 liet ze haar zoon Denis Westhoff enorme schulden na.

In 1958 verscheen Otto Premingers verfilming van Bonjour tristesse. Voor de vertolking van Cécile had de regisseur aanvankelijk Audrey Hepburn in gedachten, maar die laatste weigerde de rol te spelen van een meisje dat ze immoreel achtte. Toen Preminger uiteindelijk Jane Seberg selecteerde, waren al 18.000 kandidaten de revue gepasseerd. De film werd algemeen beschouwd als een teleurstelling, behalve door de spilfiguren van de Nouvelle Vague. François Truffaut prees de regisseur voor het casten van Seberg en suggereerde dat Sagan haar inspiratie voor Bonjour tristesse uit Premingers Angel Face had geput. Twee jaar later was Jane Seberg te zien in de rol van Patricia Franchini in Godard’s baanbrekende Á bout de souffle. Hij beweerde zelfs dat haar rol in die film een voortzetting was van haar vertolking in Bonjour tristesse.

Sagans verloren roman De hoeken van het hart

Enkele jaren na het aanvaarden van zijn moeders erfenis vond Denis Westhoff tussen een stapel documenten het manuscript van De hoeken van het hart, samengebonden met een plastic ringband. Hij noemde zijn vondst een wonder. De schrijfsters overige bezittingen werden immers eerder verkocht of weggegeven. De uitgetypte tekst werd schijnbaar meermaals gekopieerd, waardoor de letters niet meer zo leesbaar waren. Bovendien was het manuscript doorspekt met aantekeningen waarvan Westhoff niet wist wie ze had aangebracht. Wellicht was het ooit de bedoeling geweest de tekst te verfilmen. Vijfenzestig jaar na Bonjour tristesse, in 2019, werd De hoeken van het hart uiteindelijk gepubliceerd. Met 80.000 verkochte exemplaren veroorzaakte de publicatie dan toch niet de ‘literaire wervelstorm’ waarop Westhoff gehoopt had, maar dat neemt niet weg dat het boek voor veel lezers een blij weerzien betekende met de iconische schrijfster.

Niet iedereen was even happig op het verschijnen van de ‘nieuwe’ Sagan. De radiozender France Culture toonde zich zeer kritisch en betwistte de authenticiteit van het mysterieuze werk. De journaliste Mathilde Serrell vergeleek de roman met ABBA-imitatoren die sinds de ontbinding van de groep massaal de podia opkruipen. In het voorwoord van de roman geeft Westhoff toe dat hij correcties had aangebracht ‘die hij noodzakelijk achtte’. Desondanks blijft de stijl van het werk heerlijk ‘saganesk’, met een kenmerkende humor en elegantie. De lezer laat zich met plezier meevoeren naar het vertrouwde, mondaine universum van Sagans roman, waar zoals gewoonlijk de zielen van hypocriete en ontrouwe personages worden blootgelegd. Schandalen zal het boek dezer dagen beslist niet meer veroorzaken, al blijft de sfeer heerlijk frivool en meeslepend. Wat hadden we haar gemist. Bonjour Sagan.

Meer lezen en weten over Françoise Sagan?

Wentel je in Céciles verdriet met een terugblik op Bonjour tristesse, heruitgegeven door Meulenhoff. Dezelfde uitgeverij publiceerde Françoise Sagans De hoeken van het hart, vertaald door Saskia Taggenbrock en Martine Woudt.

Margot Dijkgraaf wijdde een hoofdstuk van haar boek Zij namen het woord aan Françoise Sagan. In een recensie voor De Standaard, ‘De zorgeloze dagen van weleer’, besprak Marijke Arijs Bonjour tristesse en de De hoeken van het hart. Ook de radiozender France Culture verdiepte zich tijdens een uitzending in Sagans nieuwe roman. 


Wat verfilmingen van Sagans werk betreft, raden we uiteraard Premingers Bonjour tristesse aan. Voor een film over de schrijfsters leven kan je terecht bij Diane Kury’s biografische film Sagan.

 Een streepje ‘saganeske’ muziek? De variétézangers Alain Souchon en Juliette Gréco brachten met hun nummers ‘Bonjour tristesse’ een hommage aan Sagans wereldberoemde roman.