José Eduardo Agualusa

Karakters: Van John Maxwell Coetzee tot Wole Soyinka. Hier in Europa hebben vooral de Afrikaanse schrijvers die in het Engels schrijven een zekere bekendheid. Niet zozeer de auteurs die oorspronkelijk in het Frans of Portugees schrijven. Het lijkt er nu op dat jij die ban eindelijk aan het breken bent. Aanschouw je jezelf daarin als een van de vaandeldragers?

José Eduardo Agualusa: In Portugal en Frankrijk zelf is het natuurlijk een ander verhaal, maar het is zeker waar dat de meeste mensen hier vooral de Afrikaanse schrijvers kennen die in het Engels schrijven. Dat is jammer, want er zijn genoeg Afrikaanse auteurs die in het Frans of Portugees schrijven, die eveneens een groter publiek verdienen. Ik aanschouw het echter niet als mijn taak om dat te bewerkstelligen, omdat ik van mening ben dat ik als schrijver alleen mezelf kan representeren. Hoewel dat niet wegneemt dat wanneer ik de kans zie, ik mensen zeker zal aanraden om meer Afrikaanse schrijvers te lezen die in het Frans of Portugees schrijven.

Welke andere schrijvers zou je ons dan willen aanraden die het lezen meer dan waard zijn?

Het probleem is natuurlijk dat er maar weinig van die auteurs vertaald zijn naar het Nederlands, maar een auteur wiens boeken ook in het Nederlands zijn verschenen, is Mia Couto. De bekentenis van de leeuwin en Slaapwandelend land zijn prachtige evenals belangrijke romans.

Maar ik wil graag pleiten bij uitgeverijen om meer boeken van mijn collega-auteurs te gaan vertalen. In de eerste plaats het werk van de helaas veel te vroeg overleden Ruy Duarte de Carvalho, maar ook Paula Tavares, Ondjaky en vele anderen verdienen het om gelezen te worden.

‘Er is niets zo kwetsbaar als een droom. Een droom is een afspiegeling van wie je bent.’

Het hoofdpersonage in dit boek, Daniel Benchimol, met wie we in eerdere romans ook al kennis hebben mogen maken, is een van je alter-ego’s. Hoeveel van jezelf heb je in deze roman gestoken?

Het genootschap van onvrijwillige dromers is mijn meest persoonlijke roman tot dusver. Niet alleen omdat het achtergrondverhaal van Benchimol heel gelijkend is met wat ik zelf allemaal meegemaakt heb, maar vooral omdat dit boek over dromen gaat. Er is namelijk niets zo kwetsbaar als een droom. Een droom is een afspiegeling van wie je bent. Dat geldt voor iedereen, maar zeker voor mij, omdat dromen de basis vormen van mijn schrijverschap. Ik moet mijn boeken, mijn personages, de verhalen, alles eigenlijk, eerst dromen alvorens ik in staat ben om ze op te schrijven en om te vormen tot iets concreets.

In alle romans die je al geschreven hebt en zeker ook in Het genootschap van onvrijwillige dromers, speel je continu het vernuftige spel tussen werkelijkheid en fictie. Waarom zoek je zo graag dat schemergebied, de vertwijfeling, op?

Eerlijk? Omdat ik niet in de waarheid geloof. Voor ik romancier werd, was ik net als Benchimol journalist. Een bijna onmogelijk beroep in Angola. Probeer maar eens om eerlijke journalistiek te bedrijven in een land waar iedere publicatie gecensureerd wordt en de bedreigingen je om de oren vliegen wanneer je er nog maar aan denkt bepaalde zaken op te schrijven. De literatuur, de fictie, kan dan een uitweg bieden en dat pad ben ik dan ook gaan bewandelen. Het is een manier om in Angola een boodschap te verkondigen die je bovendien in staat stelt om mensen hoop te geven.

En die hoop is er meer dan ooit, lijkt me, met het aftreden van Dos Santos. Alsof het verschijnen van je boek daar trouwens voor wat tussenzit, want ook in Het genootschap van onvrijwillige dromers treedt Dos Santos af en je roman verscheen op het moment dat hij nog aan de macht was.

[lacht] Magisch, toch? Ik had het graag geloofd, maar natuurlijk zit mijn boek daar voor niets tussen. Je kan een dictatuur niet omverwerpen met een roman. Daar is veel meer voor nodig.

Hoe dan ook ben ik blij met de laatste ontwikkelingen. Onze nieuwe president probeert de strijd aan te gaan met de corruptie, de censuur neemt af en de Angolezen krijgen steeds meer vrijheid. Er wordt nu ook steeds meer geïnvesteerd in onderwijs in plaats van in het leger dat ervoor moest zorgen dat de Angolezen in het gareel bleven lopen. Dat geeft de burger moed.

‘Je kan dan geen dictatuur omverwerpen met een roman, maar je kan wel een maatschappij in kleine of grotere mate veranderen en beïnvloeden.’

Eerder interviewden we voor Karakters ook de Belgische auteur Saskia De Coster en zij gaf aan dat de literatuur in Europa veel van haar invloed heeft verloren. Dat lijkt in Angola niet het geval.

Dat komt omdat de urgentie om te schrijven nog groter is in landen als Angola. Je kan dan geen dictatuur omverwerpen met een roman, maar je kan wel een maatschappij in kleine of grotere mate veranderen en beïnvloeden. In Europa, en dan spreek ik met name over Portugal, zie je dat er ontzettend veel goede schrijvers zijn, maar het ontbreekt ze soms aan urgente verhalen. Die verhalen heb je in landen als Angola in overvloed. Wanneer je daar een schrijver bent, kan je niet zomaar een liefdesverhaal schrijven. Er zijn daar nog zoveel andere onderwerpen die besproken en behandeld moeten worden — en dat is het verschil.

Voor je vorige boek, Een algemene theorie van het vergeten, ontving je de International Dublin Literary Award (een prestigieuze prijs waar de laureaat 100.000 euro voor krijgt, red.). Je liet toen meteen optekenen dat je daarmee een bibliotheek wilde openen in Mozambique, het land waar je nu woont. Hoe staat het daarmee?

De bibliotheek is er nog niet, maar we zijn er veel mee bezig en het zal volgens mij niet zo lang meer duren vooraleer we de boekenkasten gaan vullen en de deuren gaan openen. Wanneer er nog geld over is, wil ik daarna ook graag een bibliotheek openen in Angola. Want waar je Afrikaanse landen ook mee helpt, is door te investeren in publieke bibliotheken, zodat verhalen verspreid worden die ze in staat moeten stellen om te dromen en te vechten voor hun idealen.

Meer weten en lezen over José Eduardo Agualusa?

Zo goed als het hele oeuvre van José Eduardo Agualusa is intussen naar het Nederlands vertaald. Alle vertalingen werden bovendien vervaardigd door Harrie Lemmens (die onder andere samen met August Willemsen het werk van Fernando Pessoa heeft vertaald).

De eerste vier romans van José Eduardo Agualusa – die overigens in het Portugees schrijft – verschenen indertijd bij Meulenhoff. Het gaat om Een steen onder water (2003), De handelaar in verledens (2007), De vrouwen van mijn vader (2009) en Het labyrint van Luanda (2010). De laatste titels verschenen bij Koppernik met in 2016 Een algemene theorie van het vergeten en in 2018 Het genootschap van onvrijwillige dromers: de grote aanleiding voor dit interview.

Naast romans schrijft José Eduardo Agualusa ook korte verhalen. Met Karakters hadden we de eer om een van deze verhalen te publiceren. In het verhaal stelt Agualusa zichzelf de vraag hoe Jorge Luis Borges zou reageren wanneer hij na zijn dood niet in het paradijs maar in een bananenplantage zou belanden.

Voor zijn roman Een steen onder water ontving José Eduardo Agualusa de Grande Prémio Literário van de Portugese omroep RTP. De Engelse vertaling van zijn roman O Vendedor de Passados werd in 2007 beloond met de Independent Foreign Fiction Prize, een prijs ingesteld door het Britse dagblad The Independent. In 2016 kwam zijn roman Een algemene theorie van het vergeten op de shortlist van Man Booker International Prize en werd in 2017 bekroond met de International Dublin Literary Award.