Een voorliefde voor het excentrieke en het groteske: maak kennis met het bijzondere levensverhaal en oeuvre van Carson McCullers

‘Carson’s Blues’

Carson McCullers (Georgia, 1917 – New York, 1967) groeit op als Lula Carson Smith in het diepe Zuiden van de Verenigde Staten, de bakermat van blues en jazz. Die muziek klinkt dan ook vaak door in haar werk. Heel uitgesproken is dat het geval in haar laatste roman, Klok zonder wijzers.

Klok zonder wijzers speelt zich af in het stadje Milan in Georgia. Centraal staan de zeventienjarige, witte Jester Clane en de iets oudere, zwarte Sherman Pew. Jester is een weesjongen en woont bij zijn grootvader, een narcistische en behoudsgezinde rechter. Dat die zonder enige schroom slavernij blijft zien als basis van de beschaving, is maar een van zijn oerconservatieve ideeën, die Jester almaar meer tegen de borst stuiten. Op een zwoele midzomeravond zit hij lusteloos op zijn kamer, tot er vanuit het steegje uit de zwarte wijk om de hoek een diepe zangstem op een sensuele, droevige pianomelodie komt aanwaaien. Hij volgt het spoor van die jazzy blues en komt uit bij Sherman. Van ziens kennen de twee elkaar, maar nu raken ze voor het eerst aan de praat. Sherman is er niet de persoon naar om zich vanwege zijn huidskleur ondergeschikt op te stellen. Zo is de whisky die hij Jester aanbiedt niet van de minste en schrikt hij er niet voor terug om de kleinzoon van de rechter hooghartig in het nauw te drijven bij elk onderwerp dat wordt aangesneden. Shermans eigengereide gedrag doet evenwel niets af aan de ontroering die Jester voelt bij diens muziek.

Carson McCullers studeert overigens zelf klassieke piano, maar rond haar vijftiende wordt het haar duidelijk dat haar reumatische hartaandoening een muziekcarrière in de weg staat. Schrijven is haar plan B. Iets van haar in de knop gebroken muziekdroom is terug te vinden bij het tienermeisje Mick Kelly, een van de hoofdpersonen in haar succesvolle debuutroman Het hart is een eenzame jager, die in 1940 verschijnt.

We schrijven de jaren dertig. In een stoffig fabrieksstadje in het Zuiden van de Verenigde Staten voelen vier totaal verschillende mensen zich aangetrokken tot Singer, een doofstomme graveur van tafelzilver: een zwarte dokter, die rebelleert tegen raciale achterstelling; een vaak beschonken, twistzieke, marxistische vagebond; de eigenaar van de drukbezochte kroeg in de hoofdstraat; en tot slot de tomboy Mick. Allemaal zoeken ze Singer geregeld op omdat ze het gevoel hebben dat hij begrijpt wat hen beroert.

Wat Mick bezighoudt, is haar verlangen om de vervoerende kracht van muziek te doorgronden. Daarom hangt ze op zomeravonden graag rond in een van de rijke stadsbuurten waar iedereen een radio heeft. Stiekem luistert ze dan aan het open raam van een huis waar orkestopnames opstaan. Ze volgt ook zelf pianoles en droomt ervan een wereldberoemde componiste te worden die zelf haar symfonieën dirigeert. Net als Carson McCullers moet ze echter haar wens laten varen, weliswaar niet vanwege een wankele gezondheid, wel omdat haar onbemiddelde familie wil dat ze geld binnenbrengt. Haar winkelbaantje is helaas dermate afstompend dat het de melodieën in haar hoofd onbereikbaar maakt.

‘New York is My Destination’

Carson McCullers is amper zeventien wanneer ze haar thuisstad Columbus verlaat en naar New York trekt voor een schrijfopleiding. Tijdens haar afwezigheid houdt haar moeder haar op de hoogte van het reilen en zeilen in Columbus, en dan vooral van de bijeenkomsten die zij er voor de cultuurminnende gemeenschap organiseert. Uitermate lyrisch is ze over Reeves McCullers, een soldaat die op de militaire basis vlakbij is gelegerd, maar wiens hart uitgaat naar het schrijverschap. Carson McCullers ontmoet hem een jaar later voor het eerst, wanneer ze wegens gezondheidsperikelen thuis komt aansterken. De twee trouwen uiteindelijk in 1937. Een makkelijk huwelijk wordt het echter geenszins. Allebei worstelen ze niet alleen met hun seksuele identiteit, maar ook met de drankduivel. Hij heeft ambitie te over, maar vindt zijn weg als schrijver niet. Zij, daarentegen, voelt dat ze iets waardevols in handen heeft en wordt al vanaf het prille begin van hun huwelijk helemaal in beslag genomen door wat haar debuutroman zal worden.

‘For a whole year I worked on The Heart Is a Lonely Hunter, without understanding it at all,’ schrijft ze daarover jaren later in haar essay ‘The Flowering Dream’. Het kantelpunt waarop ze begrijpt hoe de puzzelstukken in elkaar passen, kwam als een illumination: Singer, de hoofdpersoon bij wie de anderen hun hart graag luchtten, moest doofstom zijn. Het belang dat ze hecht aan het moment waarop je het licht ziet, blijkt uit het net genoemde essay, maar ook uit de titel van haar onvoltooid gebleven autobiografie, Illuminiation and Night Glare.

‘Instant of the Hour After’

Het derde nummer op de plaat van Suzanne Vega, ‘Instant of the Hour After’ is gebaseerd op een gelijknamig kortverhaal waarin liefde en haat tussen echtelieden samenkomen op een met drank overgoten avond. De schrijfster kan uit eigen ervaring putten: verbleekte huwelijksromantiek en in alcohol gedrenkte spanningen vallen haar al vroeg ten deel. Een tijdlang leeft het koppel McCullers nu eens in New York, dan weer in Columbus, soms samen, maar vaak ook apart. Allebei komen ze erachter dat ze zowel op mannen als op vrouwen vallen. Ze raken verwikkeld in verschillende driehoeksrelaties, die veel jaloezie en dus bijkomende ellende met zich meebrengen. In 1941, na vier woelige huwelijksjaren, laten de twee zich scheiden.

Maar uit elkaar of niet, wanneer Reeves McCullers tijdens de Tweede Wereldoorlog naar het front in Europa gaat, beginnen ze een intensieve correspondentie. Tijd en afstand helpen om de brokken te lijmen en in 1945 hertrouwen ze. Na de Tweede Wereldoorlog verblijven ze geregeld in de buurt van Parijs, maar die verandering van lucht kan niet verhinderen dat hun tweede huwelijk nog ongelukkiger uitpakt dan hun eerste. Hij kan zijn schrijfambities niet waarmaken en komt zodoende niet onder de schaduw van zijn beroemde echtgenote uit, wat hem zwaar valt. Zij krijgt in 1947 tweemaal een hersenbloeding, een gevolg van de reumatische koorts uit haar jeugd, maar wellicht eisen ook het vele roken en drinken hun tol. De linkerhelft van haar lichaam is na die tweede beroerte verlamd. Vanwege haar zorgelijke medische toestand keren ze terug naar New York.

Ze blijven enkele jaren in de Verenigde Staten, waar ze vaker niet dan wel samenleven. In de lente van 1952 lijkt de lucht tussen de twee weer uitgeklaard en lonkt Frankrijk opnieuw. Ze gaan in Bachivillers wonen, een landelijke gemeente ten noorden van Parijs. Dezelfde toxische cocktail die hun ganse leven samen al heeft bemoeilijkt, begint hen echter algauw opnieuw parten te spelen. Reeves McCullers zakt daarenboven helemaal weg in een depressie. Een jaar later probeert hij haar ervan te overtuigen om zich samen met hem van het leven te beroven. De schrik slaat haar om het hart en ze vlucht opnieuw naar haar moederland. Reeves McCullers pleegt uiteindelijk wel zelfmoord.

‘We Of Me’

De moeilijkheid om iemand te vinden bij wie je hoort, is de grondtoon van Carson McCullers’ derde roman Op jouw bruiloft, die in 1947 voor het eerst verschijnt. Daarin verdoet Frankie tijdens de zomer waarin ze twaalf wordt veel van haar tijd met kletsen en kaarten in de keuken, samen met haar zesjarige neefje John Henry en met Berenice, de zwarte kokkin. Op de achtergrond is haar vader, een juwelier, doende met zijn dingen. Haar moeder heeft ze nooit gekend, want die overleed luttele uren na Frankies geboorte.

Wanneer haar oudere broer op een dag langskomt met zijn aanstaande bruid, raakt Frankie geobsedeerd door het idee dat zij met hun tweeën een eenheid vormen, terwijl zijzelf helemaal alleen staat. Ze blijft broeden op dat nare gevoel tot ze zichzelf aanpraat dat er na de bruiloft een plaats voor haar zal zijn bij het pasgetrouwde koppel. ‘Zij zijn mijn wij,’ is het beeld waar ze zich aan vastklampt, maar waarvan ze na de bruiloft beseft dat ze het moet laten varen.

In haar autobiografie Illumination and Night Glare stelt Carson McCullers overigens dat het Frankie allemaal om haar gevoelens voor haar schoonzusje te doen is, niet om haar broer. Sommigen beschouwen daarom Op jouw bruiloft als de coming-outroman van de schrijfster.

‘Annemarie’

Carson McCullers wordt smoorverliefd op de Zwitserse Annemarie Schwarzenbach. ‘She had a face that I knew would haunt me to the end of my life, beautiful, blonde, with straight short hair’, schrijft ze in haar autobiografie naar aanleiding van hun kennismaking in 1940, wanneer Annemarie Schwarzenbach (1908-1942) in de Verenigde Staten optrekt met Klaus en Erika Mann, zoon en dochter van Nobelprijswinnaar Thomas Mann.

De Zwitserse komt uit een gegoede familie, ze schrijft romans en gedichten, is een begaafde fotografe en reist de wereld rond. Haar ervaringen legt ze vast in tal van reportages. Het Midden-Oosten oefent een grote, maar noodlottige aantrekkingskracht op haar uit: altijd hoopt ze er thuis te komen, maar telkens weer valt ze er ten prooi aan vervreemding. Dit komt sterk naar voor in haar autobiografisch geïnspireerde roman Tod in Persien. Ze schrijft het boek halverwege de jaren dertig, maar het wordt pas postuum gepubliceerd in 1995. Ook iets van haar tumultueuze liefdesleven wordt erin aangeraakt: het verstandshuwelijk dat ze aangaat met een Franse diplomaat en hoe ze verliefd wordt op de dochter van de Turkse ambassadeur in Teheran. Voor Carson McCullers voelt ze slechts vriendschap. Op haar vierendertigste sterft ze in Zwitserland, domweg vanwege een foute medische behandeling na een val met de fiets. Haar androgyne verschijning, haar rusteloze, melancholieke kant, haar morfineverslaving, haar tragische dood, het draagt allemaal bij tot de cultstatus die ze inmiddels heeft verworven.

‘Twelve Mortal Men’

De korte tekst ‘De twaalf stervelingen’ is de afsluiter van McCullers novelle De ballade van het treurige café. De novelle vertelt het verhaal van Miss Amelia en het café dat ze uit de grond stampt, maar dat op een trieste manier ophoudt te bestaan. Na de sluiting van het dranklokaal valt er in het plaatsje waar het verhaal zich afspeelt nauwelijks nog iets te beleven. Op een zoveelste zondoorstoofde augustusmiddag kan je, aldus de verteller, beter een vijftal kilometer verderop verstrooiing zoeken door te gaan luisteren naar de twaalf dwangarbeiders, die er het wegdek onder handen nemen.

Het gaat om een ploeg van zwarte en witte gevangenen, die geketend aan hun enkels en onder gewapende bewaking aan het werk zijn: ‘De godganse dag het gehak van hun pikhouwelen in het leem, meedogenloze zon, de lucht van zweet. Maar ook is er elke dag muziek. Een lage stem begint een frase, half-gesproken, als een vraag. Even later valt een tweede stem in en al snel is de hele ploeg aan het zingen. De stemmen klinken vol in de gouden gloed, de muziek een ingewikkeld weefsel van vreugde en verdriet. De muziek zwelt aan, tot zij niet meer uit de keel van de twaalf mannen lijkt te komen, maar uit de aarde of de wijde hemel zelf. De muziek beroert je hart en doet je rillen van genot en angst. Dan sterft de muziek langzaam weg tot er nog één stem over is, en daarna een diepe rauwe zucht, de zon, hakkende houwelen in de stilte.’

‘Harper Lee’

In het nummer ‘Harper Lee’ passeren een resem literaire grootheden voor wie Carson McCullers weigert onder te doen, ook al overstijgen hun roem, reputatie en/of verkoopcijfers de hare. Suzanne Vega heeft in interviews aangegeven dat de goedaardige sneren die ze de schrijfster in de mond legt, zijn geïnspireerd op Illumination and Night Glare, op uitzondering van twee uitspraken: ‘My Sad Café is greater than his Gatsby’, vangt ze ergens op, maar lijkt haar regelrecht uit de koker van Carson McCullers te kúnnen komen; en ‘I’d like to kill more than just that mockingbird’, is een ingeving van Duncan Sheik, de singer-songwriter met wie Suzanne Vega samenwerkt voor het album.

Het is geen toeval dat Harper Lee, de schrijfster van de klassieker Spaar de spotvogel, de belangrijkste schietschijf is in het nummer. Carson McCullers wordt namelijk nog altijd vaak met haar vergeleken. Ook Harper Lee komt immers uit de Deep South en schrijft vanuit het perspectief van outsiders, zoals ook in Spaar de spotvogel, waarin de hoofdpersonages Scout Finch en haar oudere broer Jem zich bewust worden van de grove ongelijkheden die er heersen tussen wit en zwart.

‘Lover, Beloved’

Carson McCullers’ ‘Lover, Beloved’-theorie wordt in De ballade van het treurige café toegelicht. De kern ervan is dat er een wereld van verschil bestaat tussen beminnen en bemind worden en wel omdat diegene die liefheeft de aard en de waarde van de liefde bepaalt. Bijgevolg wil bijna iedereen degene zijn die bemint. ‘Kortom: velen vinden het in het diepst van hun gedachten ondraaglijk om bemind te worden. De beminde voelt angst en haat voor de persoon die hem bemint, en daar is alle reden voor. Want degene die bemint probeert uit alle macht het object van zijn liefde laag voor laag af te pellen. Wie iemand liefheeft hunkert steeds naar contact met de geliefde, ook al leidt dat alleen maar tot ellende.’

‘The Ballad of Miss Amelia’

‘The Ballad of Miss Amelia’ brengt de al eerder aangehaalde novelle De ballade van het treurige café in een notendop. In essentie draait het verhaal van de schuwe Miss Amelia om twee sleutelmomenten: haar huwelijk met Marvin Macy, dat welgeteld tien dagen standhoudt; en de komst van de gebochelde dwerg Lymon, die erin slaagt om haar hart ietwat te ontdooien. Samen met Lymon vormt ze haar winkel in veevoer, meel en snuiftabak om tot het café, dat erg in de smaak valt bij de omwonenden. Toch is het diezelfde Lymon die na verloop van tijd de ondergang van Miss Amelia en haar café bezegelt.

‘Carson’s Last Supper’

Door de veerkracht waarmee ze zich keer op keer door haar ernstige gezondheidsproblemen slaat, krijgt de schrijfster de naam onverwoestbaar te zijn. Ze wordt daarom wel eens de ‘ijzeren vlinder’ genoemd. In 1967, op haar vijftigste, raakt ze na alweer een hersenbloeding in een coma, waar ze echter niet meer uit ontwaakt. De teneur van het laatste nummer op Lover, Beloved: Songs from an Evening with Carson McCullers is dat iedereen, wat de schrijfster betreft, mag aanschuiven aan haar laatste avondmaal: arm en rijk, nederig en trots, gebroken en ongedeerd.

Meer weten over het werk en leven van Carson McCullers?

Twaalf jaar lang werkt producer en concertpromotor Dan Griffin aan een biografische film over Reeves en Carson McCullers. Vanwege zijn overlijden in 2014 blijft die film echter onvoltooid. Er bestaat wel een trailer met onder meer pakkende geluidsfragmenten waarin de schrijfster het heeft over de totstandkoming van de thematiek voor Gespiegeld in een gouden oog en over haar ‘Lover, Beloved’-theorie.

De Amerikaanse auteur Tennessee Williams, bekend van A Streetcar Named Desire, schrijft in 1950 een aangrijpend voorwoord bij de heruitgave van Carson McCullers’ tweede roman Gespiegeld in een gouden oog. Daarin geeft hij haar tegenstanders lik op stuk. Als uitsmijter voert hij aan dat het haar intussen zou ‘moeten geruststellen dat steeds vaker, en overtuigend, wordt bewezen dat de tijd de betekenis van haar werk niet laat vervagen, maar juist extra doet schitteren.’

De band tussen de twee komt aan bod tijdens een panelgesprek in 2000 op het Tennessee Williams/New Orleans Literary Festival. Daarbij worden ook heel wat interessante aspecten uit het leven en werk van de schrijfster aangeraakt. De drie panelleden waren Carlos Dews (die onder meer haar onvoltooide autobiografie Illumination and Night Glare heeft uitgegeven), Virginia Spencer Carr (schrijfster van Carson McCullers’ biografie The Lonely Hunter) en Will Brantley (auteur van Feminine Sense in Southern Memoir). Een neerslag van het gesprek vind je hier.

In de boekenkast van Marilyn Monroe staat McCullers’ De ballade van het treurige café op een prominente plaats. En dat is niet zomaar want de wereldberoemde actrice en de schrijfster zijn voor een lange periode bevriend geweest. Het is overigens Carson McCullers die Marilyn Monroe en haar echtgenoot Arthur Miller ooit heeft voorgesteld aan Isak Dinesen, oftewel Karen Blixen, de schrijfster van Out of Africa, tijdens een lunch in 1959, waar nog een bijzondere foto van terug te vinden is.