Is it a man’s world? Over de hoofdpersonages in de Libris-winnaars

Op 7 mei werd de winnaar van de Libris Literatuurprijs 2018 bekendgemaakt. Uit zes romans van vijf mannen en één vrouw – met in de hoofdrol vijf mannen en één vrouw – werd Murat Isiks Wees onzichtbaar gekozen. Op onze redactie bestond er geen twijfel over dat de jury, onder leiding van Abdelkader Benali, het beste boek eruit zou weten te pikken. Wij waren allang blij dat die keus niet aan ons was. Toch wisten we eigenlijk wel dat Marjolijn van Heemstra niet op de prijs hoefde te rekenen. Niet vanwege het gebrek aan talent, dat zeker niet. Maar de cijfers liegen er niet om: It’s a man’s world, ook in de Nederlandse boeken met een literaire bekroning.

Sinds 2008 is de Libris Literatuurprijs niet meer naar een boek gegaan met een vrouwelijke hoofdpersoon. Tien jaar geleden mocht D. Hooijer de oorkonde van vijftigduizend euro in ontvangst nemen voor haar verhalenbundel Sleur is een roofdier met voornamelijk (!) vrouwelijke hoofdpersonen. Het was niet alleen de eerste verhalenbundel die de prijs won, maar Hooijer was ook de eerste vrouwelijke auteur sinds 1994. Frida Vogels had in dat jaar de eer gehad om de allereerste Librisliteratuurprijs in ontvangst te nemen voor haar De harde kern. Dat dit de enige roman met een vrouwelijke protagonist was die ooit de Libris won, gaf ons dit jaar weinig hoop voor En we noemen hem, waarin een zwangere Van Heemstra het mysterie rondom de naamgever van haar kind probeert te ontrafelen.

De jury van de Bookspot-Literatuurprijs, voorheen de ECI- en Ako-Literatuurprijs, heeft door de jaren heen iets meer meer sympathie getoond voor de vrouwelijke hoofdpersoon. Ook bij deze prijs, die reeds dertig keer is uitgereikt, waren het voorgaande jaren voornamelijk mannen die bekroond worden: niet alleen als auteur, maar ook als personage. Oké, in 1989 won Het koekoeksjong van Brigitte Raskin, in 1992 Margriet de Moors Eerst grijs, dan wit, dan blauw (met gemengde hoofdpersonages) en in 1995 werd aan Connie Palmens De vriendschap de prijs toegekend. Maar in de dertien jaar die volgen zijn het stuk voor stuk masculiene helden die de klok slaan. Dan, van 2008 tot 2010 is er plotseling een tred te zien van protagonista’s – in 2009 sleept de zelfs eerste man met een vrouwelijke hoofdpersoon de prijs binnen. Erwin Mortier wint de prijs dat jaar met Godenslaap, waarin de hoogbejaarde Hélène haar verleden beschrijft. En in 2013 wordt de ECI-Literatuurprijs nog toegekend aan een roman waarin gedeeltelijk een meisje aan het woord is: Feest van het begin van Joke van Leeuwen. Verder blijft de roem gewoon voor de mannen.

Dat het opvallende aantallen zijn, betekent niet meteen dat hier seksisme is geconstateerd binnen de literaire elite. We mogen ervan uitgaan dat de jury’s beoordelen op literaire kwaliteit alleen, vertrekkend vanuit hun persoonlijke en deskundige leeservaring. Juist nu alles en iedereen de laatste jaren van seksisme wordt beschuldigd, zou een vrouwelijke winnaar de jury’s goed uitkomen. En ook de constatering dat vrouwelijke auteurs gewoonweg minder kwaliteiten hebben, of dat ze minder schrijven, is verwerpelijk. Zij pronken al jaren wél op de long- en shortlisten van de grote prijzen – meteen bewijs dat de jury ze ziet staan – en worden goed besproken in de kwaliteitskranten. Daarbij komt dat vrouwelijke auteurs ook regelmatig een mannelijk personage kiezen om hun verhaal te vertellen, vaker dan de man voor een vrouwelijke protagonist kiest.

Kan het met die leeservaring zelf te maken hebben? Is het mogelijk dat een verhaal verteld vanuit de man anders – aangenamer? Realistischer? Spannender? – leest dan vanuit de vrouw? De boekenmarkt zelf is namelijk helemaal niet zo’n man’s world: de grootste groep lezers bestaat uit vrouwen tussen de vijfendertig en vijfenzestig. En in jury’s zijn de vrouwen ook goed vertegenwoordigd. Misschien willen zij wel gewoon ontsnappen aan hun dagelijkse gedachtestroom, even de wereld via het boek vanaf de andere kant bekijken? Het verplaatsen in iemand die compleet anders denkt dan jij is natuurlijk extra verfrissend. En ontsnappen aan de werkelijkheid – even hélemaal in een boek duiken – is precies waar de meeste lezers naar op zoek zijn. Deze hypothese houdt aan andere kant in dat mannen ook liever over mannen lezen. Kost het hen gewoon meer moeite om zich in een vrouw – laat staan een hoogzwangere vrouw – te verplaatsen?

Wij wachten de verkiezing van de eerste Bookspot-Literatuurprijs dit najaar in ieder geval in spanning af.